تقویم هجری قمری

تقویم هجری قمری‌، چهارده قرن تقویم دینی مسلمانان جهان بوده است. از آنجا که قسمت عمده وقایع دینی و ملی تاریخمان بر اساس تقویم هجری قمری ضبط و ثبت شده‌، از این رو آشنایی با این تقویم‌، بسیار مهم است. تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران درباره چگونگی پیدایی و سیر تحول تقویم هجری قمری در بخش‌های مختلف جزیرة العرب، در 18 سال نخست پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) اختلاف نظر دارند. هر یک از این پژوهشگران با استناد به آیات شریفه قرآن مجید که موضوع آن نجوم و تقویم است و نیز به استناد قراردادها، صلح نامه ها، فرامین و نامه‌های نوشته شده در این سال ها و انبوه روایات نقل شده در کتب تاریخ و علوم دینی دوره اسلامی، نظراتی متفاوت و گاه متناقض، اظهار کرده‌اند؛ اما تا کنون‌، هیچ یک از آنها از دایره فرض و گمان فراتر نرفته‌اند.

تقویم هجری قمری بر دو نوع است: تقویم هجری قمری هلالی و تقویم هجری قمری قراردادی. اصول و پایه‌های اساسی این تقویم ها به شرح زیرند:

تقویم هجری قمری هلالی

تقویم هجری قمری هلالی، تقویم دینی مسلمانان جهان است. مبدأ این تقویم، اول محرم سالی است که پیامبر اکرم(ص) از مکه معظمه به مدینه منوره هجرت فرمودند. این مبدأ قراردادی است و 59 تا 71 شبانه‌روز قبل از تاریخ تقریبی هجرت پیامبر اکرم(ص) اختیار شده است. اسلام شناسان درباره تاریخ هجرت از 1 تا 13 ربیع الاول 1 هجری قمری اختلاف نظر دارند. این مبدأ در اغلب کشورهای اسلامی‌، روز جمعه 1 محرم 1 هجری قمری‌، مطابق 27 تیر 1 هجری شمسی و مطابق 16 ژوئیه 622 میلادی (ژولی) اختیار شده است.

سالهای این تقویم، شامل 12 ماه قمری هلالی است که به ‌ترتیب عبارتند از : محرم،صفر،ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانیه، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده و ذیحجه. تاریخ اول هر ماه با رؤیت هلال ماه نو در شامگاه روز بیست و نهم یا سی اُم ماه قبل ماه‌، به ثبوت می‌رسد. با این حساب‌، تعداد شبانه‌روزهای هر ماه قمری که برابر با مدت زمان بین دو رؤیت متوالی هلال ماه نو است، 29 یا 30 شبانه‌روز گرفته می‌شود. در این تقویم، نوع ماههای قمری، حقیقی است.

پیش بینی وضعیت رؤیت هلال ماههای قمری به مقادیر مشخصه‌های ماه و خورشید و موقعیت جغرافیایی رصدگر در لحظة غروب خورشید تاریخ بیست و نهمین روز ماه قبل، بستگی دارد. به عبارت دقیق‌تر، کارشناسان مسائل تقویم هجری قمری‌، برای بررسی وضعیت رؤیت پذیری یا رویت ناپذیری هلال ماههای قمری در شامگاه بیست و نهمین روز هر ماه قمری در نقطة جغرافیایی مورد نظر، روش علمی تازه ای را به کار می‌برند. این روش به این شرح است که در مرحله نخست‌، مشخصه‌های ماه و خورشید را برای لحظه غروب خورشید بیست و نهمین روز ماه قمری محاسبه می‌کنند. سپس‌، این مقادیر مشخصه ها را با همه مقادیر مشخصه‌های متناظرِ آنها بر اساس رکوردهای جهانی رؤیت هلال ماه، مقایسه می‌کنند. این رکوردها، مربوط به رؤیت هلال ماهها از سال 1859 تا زمان حاضر هستند که به تأیید مراکز نجومی معتبر جهان رسیده‌اند. حالات متفاوتی ممکن است رخ دهد.

کارشناسان بر اساس این حالات‌، درباره رؤیت پذیری یا رؤیت‌ناپذیری هلال ماه در شامگاه بیست و نهمین روز هر ماه قمری و در نتیجه، تعیین تاریخ اول هر ماه نو قمری برای آن نقطه جغرافیایی مورد نظر، اظهار نظر می‌کنند. البته، این امکان وجود دارد که هلال ماه نو در مکانی بر روی کره زمین، دقایقی قبل یا بعد از لحظ غروب خورشید روزهای بیست و نهم یا سی اُم رؤیت شود. این اختلاف یک شبانه‌روز در رؤیت هلال ماههای قمری، اختلاف یک شبانه‌روز در تقویم هجری قمری هلالی کشورهای اسلامی را سبب می‌شود.

طول ماه هلالی

طول ماه هلالی، مدت زمان بین دو لحظه ماه نو نجومی متوالی است. مقدار متوسط طول ماه هلالی از سال 1900 تا 2006 میلادی، 29/530589 شبانه‌روز یا معادل 29 شبانه‌روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 2/9 ثانیه است. طول ماه هلالی متوسط، ثابت نیست و به علت تاثیر عوامل نجومی، به مقدار بسیار کمی تغییر می‌کند. طول ماه هلالی حقیقی نیز ثابت نیست و به علت تاثیر عوامل نجومی‌، به مقدار قابل ملاحظه ای تغییر می‌کند. از سال 1363 هجری شمسی (مطابق 1984 میلادی) به بعد، چند تن از پژوهشگران علم نجوم با انجام پژوهشها و محاسبات رایانه ای گسترده درباره تعداد زیادی از لحظه‌های ماه نو نجومی، طول ماههای هلالی حقیقی و همچنین ‌ترسیم نمودارهای خاص، به تغییرات دقیق طول ماه هلالی حقیقی، پی برده‌اند. نتایج کارهای چهارتن از این پژوهشگران به شرح زیرند:

صیاد‌، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را در بازه زمانی تقریباً 38 سال شمسی یا در طی 469 طول ماه هلال حقیقی (ماه گَردهای شماره 459 تا شماره 927) که مربوط به لحظه‌های ماه نو نجومی از 28 ژانویه 1960 تا 29 دسامبر 1997 می‌باشد، مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که طول ماه هلالی حقیقی، در بازه زمانی یاد شده‌، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 53 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان، مربوط به ماه گرد شماره 526 با تاریخ ماه نو نجومی 29 ژوئن 1965) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 55 دقیقه (طولانی‌ترین زمان، مربوط به مربوط به ماه گَرد شمارة 631 با تاریخ ماه نو نجومی 24دسامبر 1973) و با دامنه تغییرات 13 ساعت و 2 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی‌، تغییر می‌کند. افزون بر این، دوره تغییرات طول ماه هلالی حقیقی، معادل نیم دوره ساروس(Saros) است. به عبارت دقیق‌تر، پس از سپری شدن 111 یا 112 ماه هلالی‌، طول ماههای هلالی حقیقی با تغییرات جزیی نسبت به ‌ترتیب دوره‌های قبلی، در دوره‌های بعدی تکرار می‌شوند. نیم دوره‌های ساروس اول تا چهارم به ‌ترتیب شامل 112، 111‌،112 و 112 ماه هلالی حقیقی است.

ریچارد استفنسن (Richard Stephenson) از دانشگاه دارام (Durham) انگلستان و لیو بائولین (Liu Baolin) از رصدخانه پارپِل مانتِین (Purple Mountain Observatory) چین، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را برای مدت 5000 سال میلادی (1000 قبل از میلاد تا 4000 میلادی) مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه جالب رسیدند که طول ماه هلالی حقیقی، در بازه زمانی یادشده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 26 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان در سال 302 قبل از میلاد) تا 29 شبانه‌روز و 20 ساعت و 6 دقیقه (طولانی‌ترین زمان در سال 400 قبل از میلاد) و با دامنه تغییرات 13 ساعت و 40 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند.

علاء جواد، عضو انجمن منجمین غیر حرفه‌ای کویت، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را برای مدت 800 سال میلادی (1600 تا 2400) مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه جالب رسید که طول ماه هلالی حقیقی، در بازه زمانی یاد شده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 31 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان با تاریخ ماه نو نجومی 18 ژوئن 1708) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 59 دقیقه (طولانی‌ترین زمان با تاریخ ماه نو نجومی 15 دسامبر 1610) و با دامنه تغییرات 13 ساعت و 28 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند. افزون بر این، دوره تغییرات طول ماه هلالی حقیقی از دو نوع دوره تشکیل شده است: یکی دوره کوتاه (کمی بیش از 1 سال شمسی، تقریباً معادل 14 ماه هلالی‌، کمینه 13 ماه و بیشینه 18 ماه هلالی) و دیگری دوره طولانی (تقریباً معادل 9 سال شمسی) که چندین دوره کوتاه یاد شده در درون آن قرار دارد.

طول سال قمری متوسط

طول سال قمری، شامل 12 طول ماه هلالی است. مقدار متوسط طول سال قمری، از سال 1900 تا 2006 میلادی، 354/367068 شبانه‌روز یا معادل 354 شبانه‌روز و 8 ساعت و 48 دقیقه و 34/7ثانیه است. طول سال قمری متوسط ثابت نیست و به علت تغییرات بسیار کم طول ماه هلالی متوسط، مقدار آن نیز دستخوش تغییرات بسیار کم است.

تقویم هجری قمری قراردادی

تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران، برای سهولت در محاسبات روزمره تقویم هجری قمری و بر طرف کردن اشکالات ناشی از یک شبانه‌روز اختلاف در تقویم هجری قمری هلالی در کشورهای اسلامی، از تقویمی به نام«تقویم هجری قمری قراردادی» استفاده می‌کنند.

مبدأ و نام 12 ماه این تقویم، همانند تقویم هجری قمری هلالی است. تعداد شبانه‌روز ماههای این تقویم، متناوباً 30 و 29 شبانه‌روز است. یعنی ماه محرم 30، ماه صفر 29 شبانه‌روز و همین‌طور تا آخر گرفته می‌شود. توضیح اینکه، تعداد شبانه‌روز ماه ذیحجه در سالهای عادی 29 و در سالهای کبیسه 30 شبانه‌روز است. در این تقویم، نوع ماههای قمری، قراردادی است.

طول سال قمری قراردادی ( 354 11/30 یا 354/36¯ شبانه‌روز) عدد صحیحی از شبانه‌روز‌های کامل نیست. حال آنکه در محاسبات روزمره تقویم هجری قمری، طول سال با تعداد شبانه‌روزهای کامل مورد نیاز است. از این رو، تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران، برای بر طرف کردن این مشکل در تقویم هجری قمری قرار دادی از کسر شبانه‌روز طول سال قمری قراردادی صرف نظر می‌کنند و این سال 354 شبانه‌روزه را «سال عادی» می‌نامند. پس از گذشت دو یا سه سال که مجموع کسور شبانه‌روز طول این سالها به یک شبانه‌روز می‌رسد. در این صورت، یک شبانه‌روز به آخر سال مورد نظر اضافه می‌کنند و آن سال 355 شبانه‌روز را «سال کبیسه» می‌نامند.

البته، این نکته مهم را باید یادآوری کرد که دوره کبیسة 30 ساله قمری نوع 2 که توسط عده ای از پژوهشگران در برخی از تقویم‌های تطبیقی منتشر شده در جهان، به کار رفته است، به علت فقدان مبنای محاسبات ریاضی صحیح، مورد تایید نگارنده نیست.

دقت تقویم هجری قمری قراردادی

بررسیهای آماری انجام شده توسط نگارنده در مورد مقایسه داده‌های مربوط به روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری قراردادی نسبت به روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری هلالی در بازه زمانی 153 سال هجری قمری (1257 تا 1409) نشان داد که روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری قراردادی در 43/64% با روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری هلالی، انطباق دارد. اما در 35/35%یک شبانه‌روز و در 22/0% دو شبانه‌روز خطا دارد.

منابع:

• صیاد، محمدرضا. «تقویم هجری قمری»، ماهنامة نجوم، سال 4‌، شماره 1، مهر 1373، صفحات 28-29.
• صیاد، محمدرضا. «مدل سازی ریاضی برای استخراج تقویم هجری قمری قراردادی»، مجله تخصصی تاریخ علم، پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، شماره اول، پاییز 1382، صفحات 27-37.